Hiperlipidemia to zaburzenie metabolizmu lipidów, które może objawiać się jako podwyższone stężenie cholesterolu transportowanego przez lipoproteiny LDL (tzw. ,,złego” cholesterolu, ponieważ ta frakcja cholesterolu odkłada się w ścianach naczyń krwionośnych, powodując ich stwardnienie i zwężanie, które nazywamy miażdżycą) lub też obniżenie cholesterolu transportowanego przez lipoproteiny HDL (tzw. ,,dobrego cholesterolu’’, ponieważ ma zdolność do usuwania cholesterolu odłożonego w ścianach naczyń) i/lub wysokim stężeniem trójglicerydów w surowicy krwi, przekraczającym dopuszczalne normy.
Osoby z wysokim stężeniem HDL-cholesterolu i niskim LDL-cholesterolu są w najmniejszym stopniu narażone na ryzyko wystąpienia miażdżycy. Odbiegający od normy wynik lipidogramu świadczy najczęściej o jednym z kilku rodzajów hiperlipidemii.
Rodzaje hiperlipidemii
W zależności od stężenia cholesterolu i triglicerydów, wyróżnia się następujące typy hiperlipidemii:
- hipercholesterolemia – to sytuacja, w której przekroczony jest poziom cholesterolu całkowitego i/lub cholesterolu LDL,
- hipertrójglicerydemia – kiedy przekroczony jest poziom trójglicerydów,
- hiperlipidemia mieszana – kiedy przekroczony jest poziom zarówno trójglicerydów, jak i cholesterolu.
Hiperlipidemie można podzielić także na pierwotną i wtórną. Pierwotna może być spowodowana następującymi czynnikami:
- Nieodpowiednia dieta – spożywanie zbyt dużej ilości pożywienia w stosunku do potrzeb, konsumpcja żywności bogatej w cholesterol, żywności wysokoprzetworzonej,
- Nadwaga – duża nadwaga zwykle powoduje wzrost tzw. „złego cholesterolu”, czyli LDL we krwi. W przypadku nadwagi występującej wraz z hiperlipidemią, utrata zbędnych kilogramów pomoże również obniżyć poziom LDL i trójglicerydów oraz podwyższyć poziom HDL,
- Czynniki dziedziczne – skłonność do hiperlipidemii może być cechą dziedziczną, przekazaną przez rodziców – mówimy wtedy o hiperlipidemii rodzinnej.
Postać wtórna jest ściśle związana z występowaniem innych chorób lub może być wywołana działaniem ubocznym niektórych leków.
Objawy hiperlipidemii
Objawami hiperlipidemii są przede wszystkm nieprawidłowe wyniki lipidogramu. W przypadku osoby zdrowej wartości lipidogramu powinny być następujące (w zależności od laboratorium):
- Cholesterol całkowity: 150-190 mg/dl
- LDL: >115 mg/dl
- HDL u mężczyzn<35 mg/dl, u kobiet >40 mg/dl
- Trójglicerydy: <150 mg/dl
Dieta w hiperlipidemii
Dieta o kontrolowanej zawartości kwasów tłuszczowych
Dietą polecaną w hiperlipidemii (hipercholesterolemii, hipertriglicerydemii i hiperlipidemii mieszanej), w miażdżycy oraz w profilaktyce choroby niedokrwiennej serca jest dieta o kontrolowanej zawartości kwasów tłuszczowych. Jej głównym celem jest zmniejszenie stężenia lipidów w surowicy krwi. Najważniejszą zasadą tej diety jest ograniczenie spożycia tzw. nasyconych kwasów tłuszczowych oraz kwasów tłuszczowych typu trans i zastąpienie ich wielo- i jednonienasyconymi kwasami tłuszczowymi, a więc nie tylko ilość, ale przede wszystkim jakoś tłuszczów w codziennej diecie ma ogromne znaczenie.
Głównymi źródłami cholesterolu w diecie są produkty zwierzęce, takie jak żółtka jaj, mięso, podroby, czy tłusty nabiał (tłuste sery, śmietana, masło).
- Kwasy tłuszczowe nasycone (niekorzystne dla zdrowia, których nadmierne spożycie sprzyja wystąpieniu hiperlipidemii) zawarte są głównie w produktach pochodzenia zwierzęcego (mięso, nabiał). W związku z tym z diety powinno się eliminować tłuszcze zwierzęce: smalec, słoninę, boczek, tłuste mięsa, tłuste wędliny, tłuste sery, tłusty drób.
- Niebezpieczne tłuszcze trans znajdują się głównie w przetworzonych tłuszczach roślinnych, np. w twardych margarynach przeznaczonych do pieczenia ciast oraz w produktach z nich powstałych, np. drożdżówkach. Tłuszcze trans są obecne także w żywności wysokoprzetworzonej, takiej jak chipsy, czy żywność typu fast-food.
- Korzystne dla zdrowia, nienasycone kwasy tłuszczowe znajdują się głównie w tłuszczach pochodzenia roślinnego: olejach roślinnych, miękkich margarynach kubkowych produkowanych z tych olejów, orzechach, nasionach roślin oleistych.
Najmniej niekorzystnych dla zdrowia kwasów nasyconych ma olej rzepakowy oraz oliwa z oliwek. Kwas oleinowy, który jest zawarty w tych olejach, ma zdolność do zmniejszania stężeniamiażdżycorodnego cholesterolu LDL, a nie zmniejsza stężenia korzystnych lipoprotein HDL. Na zmniejszenie cholesterolu mają także wpływ kwas linolowy (w oleju słonecznikowym, sojowym, kukurydzianym) oraz kwas alfa-linolenowy (w oleju rzepakowym i sojowym). Ważnymi tłuszczami są także tłuszcze ryb morskich bogate w wielonienasycone kwasy tłuszczowe ,,EPA” i ,,DHA” – które także zmniejszają stężenietriglicerydów we krwi. Dobrym źródłem nienasyconych kwasów tłuszczowych i przeciwutleniaczy – witaminy E i selenu są kukurydza, orzechy włoskie, migdały, ziarna słonecznika.
Cukry
W przypadku hipertriglicerydemii, poza zwróceniem uwagi na ilość i jakość tłuszczu w diecie, ograniczeniu podlegać powinny także cukry proste – sacharoza i fruktoza – które zwiększają stężenie triglicerydów. Ograniczenie fruktozy powinno jednak wynikać głównie z wyeliminowania z diety produktów zawierających dodatek syropu glukozowo-fruktozowego, takich jak: soki owocowe, dżemy słodzone, lody, sosy w proszku, ketchup, sklepowe słodycze złej jakości. Owoce, pomimo że są źródłem fruktozy, są także bogate
w witaminy i składniki mineralne i nie należy eliminować ich z diety.
Produkty odzwierzęce
Ze względu na konieczność ograniczenia w diecie produktów pochodzenia roślinnego, takich jak masło, śmietany, żółtka jaj, tłuste sery, które są jednocześnie źródłem witaminy A, należy zadbać o obecność produktów bogatych w beta-karoten. Beta karoten jest prowitaminą witaminy A, a więc ma zdolność w wyniku reakcji chemicznych w organizmie do przekształcenia się w witaminę A. Źródłem beta-karotenu są warzywa i owoce kolorużółtopomarańczpwego i zielonego, takie jak: marchew, słodkie ziemniaki, papryka czerwona, pomidor, szpinak, arbuz, morele, dynia, brzoskwinia.
Błonnik pokarmowy
Korzystne działanie na zmniejszenie stężenia cholesterolu we krwi ma błonnik pokarmowy, który powinien być obecny w codziennej diecie w postaci pełnoziarnistych produktów zbożowych, warzyw, owoców, nasion roślin strączkowych. Inne produkty, które warto włączyć do diety to: cebula i czosnek, które zawierają substancje o działaniu przeciwkrzepliwym, obniżającym ciśnienie krwi i stężenie cholesterolu; bogate w flawonoidy buraki, bogate w błonnik nasiona roślin strączkowych. Cennymi produktami są także płatki owsiane, otręby owsiane. Składnikiem owsa zmniejszającym stężenie cholesterolu jest rozpuszczalne włókno (beta-glukan) zawarte w ziarnach.
Praktyczne wskazówki dla osób z hiperlipidemią:
- Zrezygnuj z masła i twardych margaryn w kostce. Masło spróbuj zamienić miękkimi margarynami kubkowymi (czytaj skład i unikaj tych na bazie oleju palmowego), a najkorzystniej będzie zamienić je na smarowidło w postaci past warzywnych, czy hummusu. Margaryny piekarnicze zastępuj olejami roślinnymi.
- Tłuste mięso i przetwory z pełnego mleka zamień na ryby i chudy drób oraz na produkty nabiałowe o mniejszej zawartości tłuszczu. Warto zwrócić uwagę na produkty typu light, jednakże należy pamiętać o czytaniu ich składu, aby mieć pewność, że w zamian za obniżoną zawartość tłuszczu, producent nie dołożył do produktu dużej ilości cukru lub soli. Niektóre produkty typu light, jak np. jogurty, czy mozzarella, zazwyczaj charakteryzują się korzystnym składem.
- Chipsy, ciastka, drożdżówki i słone przekąski zamień na orzechy, pestki i nasiona. Zadbaj o ich codzienną podaż (ze względu na wysoką kaloryczność tych produktów ich ilość powinna być ograniczona – najlepiej dodawać je do owoców lub jogurtu na II śniadanie lub podwieczorek).
- Zamiast smażenia wybieraj pieczenie, duszenie, gotowanie i grillowaie. Jeśli konieczne jest smażenie, zaleca się przygotowywanie potraw na nieprzywierających patelniach, najlepiejz niewielką ilością oleju roślinnego. Dobrze sprawdzi się rozpylacz do tłuszczu lub pędzelek kuchenny.
- Zrezygnuj z nadmiaru białego, przetworzonego pieczywa, zamień je na chleb razowy, płatki zbożowe, gruboziarniste kasze, ryż brązowy.
- Słodycze, dżemy, słodkie napoje owocowe zamieniaj na świeże lub suszone owoce, domowe desery owocowe, ciasta na bazie daktyli i bogatych w beta-glukany płatków owsianych.
Zalecana obecnie dieta w chorobach układu krążenia takich jak: nadciśnienie, hiperlipidemie i miażdżyca to dieta śródziemnomorska.
Dieta śródziemnomorska
Podstawą diety śródziemnomorskiej są pełnoziarniste produkty zbożowe. W dużej ilości spożywane są makarony oraz kasze. Są źródłem energii i dzięki skrobi dają na długo uczucie sytości, dostarczają błonnik pokarmowy regulujący pracę przewodu pokarmowego, zapobiega zaparciom, są źródłem witamin z grupy B i składników mineralnych. Są spożywane z dużą ilością warzyw i dressingów bazujących na oliwie, świeżych ziołach, warzywach, orzechach.
Zaleca się spożywanie kilku porcji warzyw dziennie. Różnorodne, kolorowe warzywa przyrządzane są z dodatkiem czosnku, cebuli, ziół i przypraw i sąobecne w każdym posiłku i jako przekąski. Głównie są to pomidory, papryka, bakłażany, cukinia, karczochy, sałaty i oliwki. W diecie śródziemnomorskiej nie brakuje także soczystych i bogatych w witaminy beta-karoten owoców, które są zjadane na mniejszy posiłek, lub jako deser po głównym daniu. Nasiona strączkowe i orzechy często zastępują mięso i są jadane kilka razy
w tygodniu. Są źródłem białka roślinnego i nie zawierają nasyconych kwasów tłuszczowych. Dostarczają witamin z grupy B i flawonoidów – chronią przed chorobami serca i nowotworami.
Oliwa jest najbardziej popularnym tłuszczem w diecie śródziemnomorskiej i jest dodawana do surówek, do duszenia mięsa, do duszonych i pieczonych warzyw. Dodaje się do niej zioła, duże ilości świeżej pietruszki i bazylii. Korzystny pod względem zawartości kwasów tłuszczowych jest także olej rzepakowy, który z powodzeniem może w naszym regionie zastępować oliwę.
Produkty mleczne to głównie jogurty o mniejszej zawartości tłuszczu. Najlepiej bez cukru.
Ryby i owoce morza jadane są kilka razy w tygodniu. Podaje się do nich oliwę, bogate w resweratrol czerwone wytrawne wino, czosnek, warzywa, zioła. Należy jednak pamiętać, że nadmiar alkoholu jest niekorzystny dla zdrowia i nie powinien stanowić głównego źródła resweratrolu w diecie. Ryby stanowią źródło dobrze przyswajalnego białka o wysokiej wartości odżywczej. Zawierają znaczne ilości wielonienasyconych kwasów tłuszczowych z rodziny omega-3 o działaniu hipolipemicznym – niezbędne w profilaktyce choroby niedokrwiennej serca, obniżają ciśnienie krwi oraz jej krzepliwość.
Pozostałe produkty białkowe – drób, jaja i mięso czerwone są w diecie śródziemnomorskiej spożywane rzadziej. Jaja spożywane są 2-3 razy w tygodniu.
Zobacz także: Dieta na cholesterol
Bibliografia:
1. Ciborowska H., Rudnicka H.: Dietetyka Żywienie zdrowego i chorego człowieka, PZWL, 20019
2. Arent-Piotrkowska K.: Hipercholesterolemia – zmora dzisiejszych czasów. Co zrobić, by zapobiec jej konsekwencjom w świetle aktualnych zaleceńkardiologicznych, ProblHigEpidemiol 2018, 99(2): 108-113